Кога системот молчи, жените умираат

„Ми убија златно дете!“ На штипски дијалект, речиси без здив, уморен од болка, Слободан Пешев неколку пати го повторува истото. Како да сака да се убеди себе си дека неговата ќерка Емилија повеќе не е жива. Убиена е од нејзиниот партнер во моментот кога сакала да се раздели од него, бидејќи љубовта што ја имале била повеќе болна отколку нежна. Повеќепати малтретирана, често физички, уште почесто психички, Емилија не успеала да се одбрани од силните раце на партнерот кој откако ја убил, сам се пријавил во полиција.

„Тој беше затворен 7-8 години. Една година излезе на слобода и со неа беше 2-3 месеци. Тој не и е сопруг“, објаснува Слободан.

„Ние знаевме дека излегува со него. Доаѓаше, излегуваа, се расправаа, ја тепаше, ја малтретираше. Пријавуван е во социјални грижи, полиција, полицијата знае сè! Сè знае полицијата. И социјалното. Велат, Слободан, оваа работа е ваша, семејна, семеен проблем. Ми рекоа, ние ќе дојдеме ако се случи нешто“, се потсетува Слободан.

На околу 500 километри од Штип каде беше убиена Емилија, во Подгорица, Црна Гора, речиси во истиот период, во ноември минатата година, до смрт е претепана триесет и деветгодишната Горица Медојевиќ. Три месеци претходно, во август истата година, триесет и тригодишната Билјана Павиќевиќ е избодена до смрт од нејзиниот поранешен сопруг Миљан Бошковиќ. Дваесет дена пред да биде убиена, Павиќевиќ поднела пријава против нејзиниот поранешен сопруг за закани што и ги упатувал, по што Бошковиќ бил приведен, но обвинителството изјавило дека „во делата на Бошковиќ немало елементи на кривично дело“. Нему му било наредено да се држи подалеку од неа на помалку од 50 метри, што по вербална расправија ја прекршил и ја убил со нож.

„Во Црна Гора во последните пет години се убиени 16 жени, што значи дека на секои четири месеци е убиена најмалку една жена. Кога го гледаме регионот и зборуваме за дваесет, триесет или педесет убиени жени годишно, добиваме впечаток дека тоа не е сериозен проблем во Црна Гора. Но, ако се спореди бројот на убиени жени со населението на Црна Гора, по бројот на убиени жени сме на врвот во Европа. Она што е голем проблем кога зборуваме за фемициди е фактот што по секое убиство може да се види дека често се обраќале до институциите за помош, но немало соодветен одговор и на крајот биле убиени. По убиството на жените, сè уште немаме воспоставена практика да правиме анализи, да видиме кои се недостатоците и што треба да се коригира за да се осигураме дека во иднина нема повеќе жени да бидат убиени. Она што исто така недостасува е што речиси никогаш не се случува некој да одговара. Кога ќе се утврдат пропусти и кога ќе се констатира дека одредени институции не реагирале, немаме дефинирана лична одговорност, што понекогаш ги тера луѓето да имаат порелаксиран однос кон неа. Едноставно, некаде знаат дека нема да сносат никаква одговорност доколку не реагираат адекватно, а суштината е во сегментот поврзан со анализа на ризик и проценка на безбедносен и безбедносен план, кој треба да биде адекватен. И по последното убиство што се случи во август минатата година, имаме ситуација кога убиената пријавила насилство, дека и се изречени заштитни мерки - забрана за вознемирување и забрана за вознемирување, но таа е убиена дваесет дена по изрекувањето на тие мерки. Никој немаше безбедносен план или анализа на ризик и сè уште не добивме одговор зошто никој не одговара“, вели Нада Копривница, од СОС - линијата за жртви на насилство во Никшиќ.

По две затворски казни за физичко малтретирање, од сопственото чедо не успеа да се спаси ниту седумдесетгодишна мајка во Србобран, мал град во Србија, кога и пресуди нејзиниот син. Ова се случи на Божик, на самиот почеток од годината, откако Србија за 2024 година, според податоците на Safe House, биле убиени 24 жени.

„Кога жената ќе пријави насилство, прво се соочува со полиција, каде дава изјава и слично, а проблемот е што полицајците, поточно полицајците, генерално не се сензибилизирани за својата работа, и оние во обвинителството и оние во судот, кога ќе дојдеме подоцна до постапката. Ова е проблем и затоа секогаш нагласуваме дека е важно да поминат обука за тоа како да станат почувствителни на работата, особено оние кои доаѓаат во директен контакт со жртвата. Од друга страна, обвинителството е многу бавно кога станува збор за поведување постапка. Исто така, на крајот не се изречени доволно казни, во однос на бројот на пријавени случаи. Истото важи и за судот, кога зборуваме за времетраењето на самите судски постапки, кои се многу, многу бавни. Во тој случај Србија треба да ги подобри механизмите за заштита, имајќи предвид дека ја потпиша и ја ратификуваше Истанбулската конвенција. Сепак, сè уште не сме доволно усогласени со тоа. На пример, статистиката од 2023 година покажува дека во повеќе од 28.000 пријавени случаи на насилство, сторителот бил маж во повеќе од 82 проценти од случаите, а од друга страна, полот што претрпел насилство во повеќе од 70 проценти од случаите е женски. Во овој контекст Србија сè уште нема доволно добри механизми. Исто така, во однос на 2022 година, во 2023 година е забележано намалување на издавањето прекршочни пријави кога станува збор за прекршување на итните мерки или за продолжување на итните мерки. Така функционира сето тоа, а тоа се случува кога жената ќе пријави насилство“, вели Сташа Ивковиќ, од Здружението за зајакнување и развој на граѓаните „Охрабрени“.

Фемицидот мора да биде законски признат како посебно кривично дело

За само единаесет месеци од 2024 година, во Црна Гора биле процесуирани околу 1.800 случаи на семејно насилство. Полициската управа регистрирала речиси 750 случаи на семејно насилство или слични кривични дела и околу 1.050 прекршоци. Поради зачудувачките податоци дека „секоја трета жена во Црна Гора доживува некаков облик на насилство“, граѓанскиот сектор во неколку наврати ја повика Владата и надлежните институции да го третираат ова како најважен општествен проблем и да се решат и казни за сторителите и превентивни мерки.

Бидејќи практиката покажа дека превенцијата и заштитата на жртвите на насилство очајно пропаднаа, невладиниот сектор побара фемицидот да се пропише со закон како кривично дело, казните за повратниците да бидат построги, на жртвата да ѝ се обезбеди заштита доколку на сторителот му е изречена забрана за приближување, а мерките да се зајакнат над спроведувањето на таа забрана. Сè почеста појава е тековното насилство што го трпат жените да заврши со убиство, иако убиецот е регистриран како насилник или претходно на некој начин одговарал. Минатата недела Министерството за правда најави јавна расправа за нов Предлог Кривичен законик, според кој фемицидот треба да биде кривично дело, што досега не беше случај.

„Долги години се залагавме за измени на правната рамка со која би се заострија казните поврзани со родово засновано насилство врз жените, семејно насилство, а сега со најновиот Нацрт- Кривичен законик, кој е на јавна расправа, фемицидот е признаен како посебно кривично дело прекршок, односно убиство на жена поради нејзиниот пол. Сепак, ние силно се залагаме за поголема примена на заштитни мерки и проценка на ризикот. Иако е за пофалба што Министерството за правда го призна фемицидот како посебно кривично дело, мислам дека она што ни недостига е соодветна превенција и наша примарна грижа е заштитата на жртвите. За да се заштитат животите на жените, и преку кривичното право, се надевам дека казнената политика значително ќе се заостри“, вели Маја Раичевиќ, извршна директорка на Центарот за женски права во Подгорица.

Центарот за истражувачко новинарство на Србија (CINS) анализираше 117 случаи на фемицид меѓу 2014 и крајот на 2022 година кои стигнаа до судот. Според тоа истражување, помалку од половина од овие случаи биле окарактеризирани како тешко убиство. Во речиси 70 отсто од пресудите, мажите се осудени на затворски казни до 15 години или се упатени на психијатриско лекување. Но, ниту Министерството за внатрешни работи, ниту правосудните органи немаат официјални податоци за бројот на случаи на фемицид. Причината е што фемицидот не се признава како кривично дело во Србија.

Убиството на жена може да се класифицира како тешко убиство, каде казните се движат од десет години до доживотен затвор или како семејно насилство што резултира со смрт - а казните одат до максимум 15 години затвор. За убиството да се класифицира како сериозно, мора да исполнува барем еден од одредени „критериуми“.

Сташа Ивковиќ вели дека е важно фемицидот да биде признаен како кривично дело, бидејќи тоа не е „обично“ убиство. Тоа е убиство на жена затоа што таа е жена.

„Препознавањето на специфичната природа на ова злосторство докажува дека фемицидот не е само убиство, поточно ‘обично’ убиство, бидејќи често вклучува модели на однесување кои се историски условени од сè што сме учени, имено патријархалните вредности, ставови, контрола, доминација, маргинализација на жените итн., дека конкретното кривично дело овозможува да се види овој контекст и работите да се нарекуваат со нивното вистинско име. Од друга страна, постои подигање на свеста за родово базирано насилство. Значи, ќе бидеме свесни колку лоши се сите ставови - мизогинија, сексизам и маргинализација низ историјата - и затоа, на крајот, кога ќе зборуваме за санкции, ќе излеземе со соодветни санкции што треба да ги направат сторителите на ова злосторство“, заклучува таа.

Битка и со родовите стереотипи

Во Македонија состојбите, барем на хартија се многу подобри. Направени се значајни унапредувања на законодавството кога станува збор за насилството врз жените, не само Законот за спречување насилство врз жените и семејното насилство, туку 2023 година направени се измени и дополнувања на Кривичниот законик во насока на усогласување со барањата од Истанбулската конвенција. Македонија е прва земја во регионот која го инкриминираше фемицидот како квалифициран потежок облик на убиство, институциите и органите и правосудството имаат основа да ги користат овие квалификции кога ги користат ваквите случаеви, фемициди, односно убиство на жена само затоа што е жена.

„На терен проблемот е повторно слабата имплементација на законите, проблемот е повторно тоа што во правосудниот систем гледаме многу долги и спори постапки и гледаме дека санкциите коишто се пресудуваат на сторителите се многу благи. Во таа насока мора да биде и понатамошното делување кога станува збор за законодавството, потребно е и Кривичниот законик да се допрецизира, да имаме построги санкции, меѓутоа доколку немаме родово сензитивни лица, обвинители, судии, коишто сето тоа ќе го испроцесираат, ние на крај пак нема да го видиме резултатот, пак ќе завршуваме со жени кои многу пати пријавувале во Центарот за социјална работа и во полиција и секаде каде што може да се пријави насилство, а на крај некој ќе ги убие со 40 убоди од нож речиси на улица пред многу луѓе кои што го сведочат тоа и за жал дури и ќе ја осудат жената. Односно ќе се поставува повторно прашањето – што направила таа за да предизвика такво нешто?“, вели Санела Шкриељ, активистка и поранешна пратеничка.

Судската статистика за минатата година покажува дека од вкупно 120 предмети кои се однесуваат на кривичните дела „нанесување телесна повреда при вршење семејно насилство“ и „загрозување на сигурноста при вршење на семејно насилство“, 28 завршиле со откажување од постапката, 32 со затворска казна, 45 со условна казна, а останатите со условна казна во која следува или заштитен надзор или психијатриско лекување.

Но, на семејствата на убиените, ниту една казна не им е доволна. Поголема болка им создава фактот дека тие самите не можат ништо да направат за да го казнат убиецот.

„Смртна казна! На сите тие болни луѓе смртна казна, а не да шетаат слободни низ град и да малтретираат. Такви насилни луѓе да не шетаат“, низ солзи неколкупати во разговорот повтори мајката на Емилија.

Што е она што ги поттикнува силеџиите на фемицид? Насилниците најчесто го прават тоа од чувство на контрола, љубомора, омраза или длабоко вкоренети патријархални вредности што ја потценуваат жената. Често, општеството реагира со шок и осуда, но системските проблеми – неефикасна заштита, толеранција на насилство и бавна правда – доведуваат до повторување на ваквите случаи.

И она што игра клучна улога во одржувањето на културата на насилство и дискриминација кон жените што може да доведе до фемицид се родовите стереотипи. Традиционалните верувања дека мажите треба да бидат доминантни, а жените потчинети создаваат средина во која насилството врз жените се гледа како „нормална“ или оправдана појава.

„Сведоци сме на многу случаи каде што на најбрутален, на најмонструозен начин жените се убиени среде улица. И она што за мене е уште пострашно, ако ги следиме реакциите после тие настани, дека дури ние од околината би очекувале да имаме емпатија, да имаме сочувство кон тоа што се случило со тие жени. Меѓутоа, за жал, дури и таму гледаме осуда. И тоа зборува за еден поголем и еден подлабок проблем, односно потеклото и зошто сведочиме на вакви сурови и монструозни убиства. Тоа е сѐ уште едно општество кое е полно со родови стереотипи, сѐ уште зборуваме за нееднаква распределба на моќ меѓу мажите и жените. Значи сѐ уште ја ставаме жената во некои рамки, односно патријархалното општество и тие вредности ја ставаат во некои очекувани рамки и улоги и жените кои што се обидуваат да излезат од тие рамки и улоги може да се соочат со такви ситуации и за жал да завршат така“, објаснува Санела Шкриељ.

Истите причини за фемицид се јавуваат и во Црна Гора.

„Има многу градови на северот на Црна Гора каде улицата не е место за запознавање жена. Зошто? Бидејќи веројатно не е морално жената да си ја работи својата работа, да има близок или поширок круг на пријатели, тоа е уште една ерес овде. Ќе ги разгледате овие градови, ќе видите плоштади и шеталишта и ќе видите 90 проценти мажи и 10 проценти жени на улиците. Тоа е конечно причината врз која можеме понатаму да ја градиме приказната. Во малку подобро развиените заедници, денес, постои висока застапеност на економското насилство врз жените. Жените денес заработуваат, но кој располага со тие пари е голема непозната. Податоците, како што кажав, се очајни затоа што ќе видите дека има некои наши интерни истражувања кои покажуваат дека жените и покрај платите и надоместоците, условно кажано, ‘крадат’ 5, 10, 50 евра кои не ги пријавуваат од нивните сопружници, за да можат да одржат елементарна илузија некаква комуникација и социјална кохезија, за и тие непречено да функционираат во општеството“, вели Ребека Чиловиќ од „Полигон за женска извонредност – Софија“.

Ниту Србија не покажува разлика во причините за убиството на жени. Една од најсеопфатните студии на оваа тема беше спроведена од Автономниот женски центар, невладина организација основана со цел да го спречи насилството врз жените. Според ова истражување, во периодот од 2011 до 2023 година во Србија биле убиени дури 406 жени и девојчиња. Најголем број случаи на фемицид се случиле во Белград, нешто помалку од 20 отсто. Повеќето од убиените жени биле на возраст меѓу 46 и 55 години. Ивковиќ објаснува дека таквите податоци се спој на различни фактори - социјални, економски, историски, културни.

„Прво, дефинитивно би ја споменала културата што постоела, а сега е потисната, но едноставно се менува со генерации, дека насилството порано беше срам. Сè уште е, но во многу помала мера. Со други зборови, жените молчеа пред сè поради стигмата во општеството, особено од помалите градови. Насилството беше нешто приватно, семејно-приватно прашање, и сè што оди подалеку, надвор од семејството, е едноставно срамно“, вели таа.

Нашата соговорничка додава и дека во минатото жените биле економски позависни од мажите и дека се труделе да го зачуваат бракот по секоја цена - поради општествените норми.

Истражувањето покажало и дека најнебезбедното место за жената во Србија е нејзиниот дом. Имено, 54,68 отсто од жените биле убиени во куќата или станот во кој живееле со партнерот или со друго лице кое ги убил. Во повеќе од половина од случаите, поточно 52 отсто, жените биле убиени од нивните партнери.

Најчесто биле убивани со алат (37 проценти од случаите), оружје (32 проценти), или биле претепани до смрт (22 проценти) или задавени (седум проценти од случаите). По убиството, веднаш по делото се самоубиле 117 сторители, а 44 од нив се обиделе да се самоубијат.

Оние кои ги „изгорел“ животот и останале без својата најмила поради насилен човек, без разлика на местоположбата, се сплотени во болката и ја испраќаат истата порака како мајката на Емилија:

„Такви луѓе како него ги има многу. Да ги приберат или смртна казна или доживотна или нека лежат во психијатриска болница. Денеска е моето, утре други и секој ден ќе има жртви. Како за нив да нема закон“.

Оваа содржина ја изработи Институтот за комуникациски студии.

Новинарки: Катерина Топалова Дејановска, Александра Мудреша ( Црна Гора), Дуња Мариќ (Србија)

Сниматели: Слаѓан Милошевски, Слаѓан Фатиќ

Монтажа: Мајда Бошњак Атанасовска